Та хэзээ нэг өдөр бизнесээ зарах боллоо гэж төсөөлбөл хэдээр үнэлэх вэ? Ер нь таны бизнесийг мөнгөөр илэрхийлбэл хэдэн төгрөг вэ? Бизнестээ хөрөнгө оруулалт татаж, хувь эзэмшлээ хуваалцах боллоо гэхэд 50 хувиа хэдээр санал болгох вэ?
Бизнес эрхлэгч хэн бүхэнд хамаатай эдгээр асуулт бүрт бизнесийг хэрхэн үнэлэх тухай давтагдаж байна. Тэгвэл бизнесийн үнэлгээг оновчтой тогтоох энгийн бөгөөд нийтлэг ямар аргууд байдаг бол?
Бизнесийн үнэлгээ хийдэг гурван үндсэн арга зам байгааг дараах диаграмд ногоон дэвсгэрээр харуулав:
Бизнесийн үнэлгээний арга зам бүрд харгалзах аргачлалууд байх ба практикт нийтлэг ашиглах боломтой аргачлалыг улаан дэвсгэрээр ялган үзүүлэв. Өртгийн арга нь тухайн бизнес өөрийн бүртгэл буюу баланс дээр ямар үнэлгээтэй байгаа, түүнийг шинээр бүтээн бий болговол ямар зардал гарах вэ, эсвэл уг бизнесийг өөр бизнесээр орлуулахад ямар зардал төлөх вэ гэдэгт тулгуурлан үнэлгээ хийдэг. Гэвч бизнесийн үнэлгээ баланс дээрээ бодитоор бүртгэгдэхгүй, шинээр бүтээн босгох болон орлуулах нь бодит байдалд нийцэхгүй тул энэ аргачлал бизнесийн үнэлгээнд тэр бүр ашиглагдахгүй. Хорогдуулсан мөнгөн гүйлгээний аргаар бизнесийн үнэлгээ гаргахад ирээдүйд хийгдэх мөнгөн гүйлгээг таамаглах, мөнгөний ирээдүйн үнэ цэнийг үнэлгээнд хамруулах зэрэг нарийвчлал, дүн шинжилгээ шаардагдах, таамаглалын үндэслэлтэй эсэхээс үнэлгээ хэт их, эсвэл бага гарах зэрэг сул талтай.
Зах зээлийн жишиг буюу харьцуулалтын арга
Бусад компанитай харьцуулах аргачлал бизнесийн үнэлгээг үндэслэлтэйгээр тогтоох боломж өгнө. Сул тал нь хөрөнгийн зах зээлийн хөгжил хангалттай бус манай нөхцөлд харьцуулах компани олдох боломж бага. Энэ аргын дагуу бизнесийг харьцуулахдаа борлуулалтын орлого, EBITDA (Earnings before interest, tax, depreciation and amortization) буюу зээлийн хүү, татвар, элэгдэл хорогдол тооцохын өмнөх ашиг, бизнесийн өртөг (Enterprise value), зах зээлийн үнэлгээ (Market capitalization), Price to earning харьцаа (Нэг хувьцааны үнэ / Нэг хувьцаанд ногдох ашиг) зэрэг үзүүлэлтүүд, тэдгээрийн харьцааг ашигладаг.
Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй бөгөөд 2019 оны эхний хагас жилийн тайлангаа www.mse.mn сайтад байршуулсан 98 компани байна. Бусад компанитай харьцуулах аргачлалыг тайлбарлах зорилгоор хувьцааны бүртгэлийн нэгдүгээр ангилал дахь Говь ХК болон Сүү ХК-ийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг ашиглав. Хоёр компанийн бизнес, бүтээгдэхүүн ижил төстэй бус, мөн хувьцааны ханшийн өөрчлөлтийг тусгаагүй тул доорх харьцуулалт, дүгнэлт нь тухайн бизнесийг үнэлэх бүрэн үндэслэл болж чадахгүйг анхаарна уу.
Хөрөнгийн биржийн сайтад байршуулсан тайлангуудаас эдгээр компанийн зээлийн хүү, элэгдэл зэрэг зардлууд нь дэлгэрэнгүй байхгүй тул татварын өмнөх ашгийг тооцоололд ашиглав. Говь болон Сүү хувьцаат компаниудын Price to earning харьцаа нь хагас жилээр 42 ба 14 дахин, нэг жилд шилжүүлсэн төсөөллөөр 21 ба 7 дахин байв. Өөрөөр хэлбэл, Говь ХК дахь нэг хувьцааны 21 төгрөгт 1 төгрөгийн ашиг ногдож байсан бол Сүү ХК-ийн хувьд 7 төгрөгт 1 төгрөг ногдож, хувьцааны өгөөж 14.3% (1/7) байжээ. Price to earning харьцаа нь бага байх тусмаа сайн үзүүлэлт болох ба хэрэв Сүү ХК-ийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдийг ирээдүйд яг дээрх байдлаар байна гэж төсөөлбөл шинэ хувьцаа эзэмшигчийн хувьд 7 жилийн дараа хөрөнгө оруулалтаа нөхнө гэсэн үг юм.
Хувьцаанд хөрөнгө оруулахдаа, хувьцааны ханш тогтвортой байна гэж төсөөлөн жилийн 20 хувийн өгөөж харж байгаа гэж үзвэл Price to earning харьцаа 5 дахин их байна гэсэн үг. Таны бизнесийг нэг эзэмшигчтэй, нэг ширхэг хувьцаат компани ба 2019 онд 200 сая төгрөгийн EBITDA-тай ажилласан гэж төсөөлье. Тэгвэл:
Хувьцааны үнэ = Price to earning * EBITDA
буюу
Таны бизнесийн зах зээлийн үнэлгээ = 5 * 200,000,000 = 1,000,000,000 төгрөг байна.
Нэг хувьцаанд ногдох ашиг, Price to earning харьцааг тооцоход ашиглаж байгаа зах зээлийн үнэлгээ нь хөрөнгө оруулагчийн таны бизнесийг худалдах, худалдан авах үнэ биш юм. Бизнесийг худалдах, худалдан авах үнийг Бизнесийн өртөг (цаашид Enterprise value) гэх ба дараах байдлаар тооцож олно:
Enterprise value = Зах зээлийн үнэлгээ + нийт өр төлбөр – мөнгө ба түүнтэй адилтгах хөрөнгө
(Enterprise value тооцоход давуу эрхийн хувьцаа болон жижиг хувьцааны дүнг нэмж тооцдог ба жижиг дунд бизнесийн салбарт нийтлэг бус тул хасав)
Enterprise value нь зах зээлийн үнэлгээнээс их, эсвэл бага байж болох хувилбарыг дараах хүснэгтээр харуулав:
Та зах зээлийн үнэлгээгээр нэг тэрбум төгрөгийн бизнес эзэмшиж байв ч компаниа 100 хувь зарах болоход Хувилбар 1-ийн хувьд 850 сая төгрөг хүртэл буурч зарагдах магадлалтай. Учир нь хөрөнгө оруулагч дээрх хоёр хувилбар бүхий үзүүлэлттэй бизнесийн нэгийг сонгох шийдвэр гаргахдаа аль болох бага Enterprise value / EBITDA харьцаатай, Enterprise value багатай, өр төлбөр барагдуулсны дараах мөнгөн хөрөнгийн үлдэгдэлтэй буюу Хувилбар 2-ыг сонгох болно.
Таны бизнесийн санхүүгийн тайлан тодорхой, цэвэр ашгаа зөв тооцоолж чадсан бол Price to earning харьцааг үржвэр болгон ашиглаж бизнесийн үнэлгээгээ тогтоох аргыг энэ нийтлэлд онцоллоо. Аливаа хөрөнгийг худалдах тал аль болох үнэ хүргэх, худалдан авах тал боломжийн хэрээр бага үнээр үнэлэх нь зах зээлийн зарчим. Price to earning харьцааг 5, 10, эсвэл 4 дахин гэх мэт хэдээр сонгосноос хамаарч бизнесийн үнэлгээ өөр өөр илэрхийлэгдэж байна. Хэрэв таны бизнесийн үнэлгээ буюу хувьцааны ханш өсөх баталгаатай үндэслэлтэй бол үржүүлэгчийг хоёр оронтой тоогоор ч тогтоох боломжтой. 2018 онд Түмэн Шувуут ХК нэмэлт хувьцаа гаргахдаа хорогдуулсан мөнгөн гүйлгээний арга болон харьцуулалтын аргад суурилсан бизнесийн үнэлгээ хийж, компанийн цаашид авч хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрийн үр дүнд компанийн үнэлгээ нэмэгдэх боломжтой гэж үзэн энэхүү үржүүлэгчийг 28.9 байхаар сонгож, компаниа 40 тэрбум төгрөгөөр үнэлж байв.
Бизнесийн үнэлгээг хэрхэн хялбар тодорхойлж болох талаар товч нийтлэл энд хүрээд өндөрлөж байна. Бизнесийнхээ үнэ цэнэ, үнэлгээг тасралтгүй, тогтвортой өсгөн тэлж илүү их амжилтад хүрэх их үйлсэд тань амжилт хүсье.
