- Шинээр СЕО томилохдоо СЕО-н цалин, урамшуулал, хувьцаа, хангамж зэргийг хэрхэн үр дүнтэй хослуулан ашиглах вэ?
- Хувьцаа олгохдоо жил бүр хувьцаагаар урамшуулах уу? эсвэл нэрлэсэн үнээр авах эрх өгөх үү? Ажлаас гарах үед хувьцаагаа буцааж худалдан авах уу?
- Компаний эзний зүгээс СЕО нартай хийсэн хамгийн муу гэрээнүүдийн туршлага, алдсан алдаа юу байв? Эсвэл оносон оноо, дэлхийд илүү түгээмэл ямар боломжийн хувилбарууд байгаа билээ?
Business.mn-ий редакц эдгээр асуултын дагуу цуврал нийтлэл бэлдсэний эхний хэсгийг хүргэж байна.
****
СЕО-г хэрхэн, юугаар урамшуулах вэ?
СЕО-ийн цалингийн багцыг үндсэн 3 хэсэгт хуваан авч үзэж болно: үндсэн цалин, гүйцэтгэлд суурилсан бонус (урамшуулал), хувьцаа эсвэл хувь эзэмшил юм. Эдгээрийг зөв хослуулснаар СЕО-г компанийн амжилттай холбож, сайн ажиллах сэдэл бий болгодог.
- Үндсэн цалин: СЕО-ийн тогтмол авах цалин нь түүний туршлага, салбар дахь зах зээлийн ханшид тохирсон, өрсөлдөхүйц байх хэрэгтэй. Гэхдээ өсөлтийн шатны компанид үндсэн цалинг боломжийн түвшинд “хиймлээр” өндөр тогтоохгүй байх нь зүйтэй. Учир үндсэн цалин хэт өндөр байх нь компанид санхүүгийн ачаалал болж, СЕО-г хангалттай сэдэлжүүлэхгүй байх магадлалтай. Тодруулбал, үндсэн цалин хэт өндөр байвал компанийн гүйцэтгэл муу байсан ч СЕО хангалттай бонус авч байдаг тул шийдвэр гаргах, хүчин чармайлт гаргах нь буурдаг. Тиймээс үндсэн цалинг боломжийн түвшинд барих нь зөв. Судалгаанаас харахад гарааны болон өсөлтийн шатанд яваа компаниудын СЕО нарын үндсэн цалин нь том корпорациудын ижил түвшний албан тушаалтнуудынхтай харьцуулахад 30–50% бага байдаг. Гэхдээ оронд нь ирээдүйд үнэ цэнтэй болох хувьцааны томоохон эзэмшил өгдөг байна. Энэ нь компанийн нөөцийг хэмнэхийн зэрэгцээ СЕО-д ирээдүйд өсөн нэмэгдэх баялгаас хуваарилах боломж олгодог шийдэл юм.
- Гүйцэтгэлд суурилсан бонус: Бонусын системийг компанийн гол үзүүлэлтүүдтэй уях нь СЕО нар зорилгод төвлөрөн ажиллах хүчтэй хөшүүрэг болдог. Жил бүрийн эцэст эсвэл улирал бүр тодорхой санхүүгийн (жишээ нь борлуулалт, ашиг, хөрөнгийн өгөөж гэх мэт) болон үйл ажиллагааны зорилтуудыг биелүүлсэн эсэхэд үндэслэн бонус олгох хэрэгтэй. Хэрэв бонусыг зөвхөн бэлгэдэл байдлаар, гүйцэтгэлээс хамаарахгүй олговол үндсэн цалингийн нэмэгдэл төдий болж, урамшууллын утгаа алдана. Тухайлбал, “жил бүр автоматаар олон сарын цалинтай тэнцэх хэмжээний бонус өгнө” гэх заалт нь СЕО-д илүү хичээл зүтгэл гаргах шалтгаан болохгүй гэдгийг анхаар. Тэгэхээр оновчтой арга нь: бонусыг тодорхой шалгууртай, хэмжигдэхүйц үр дүнтэй уях юм. Жишээ нь, борлуулалтын өсөлт, цэвэр ашиг, зах зээлд эзлэх хувь, шинэ бүтээгдэхүүн нэвтрүүлэлт зэрэг тодорхой зорилтыг биелүүлбэл бонус олгоно. Ингэхдээ зөвхөн нэг үзүүлэлтээс хамаарахгүйгээр, богино хугацааны ашиг хөөсөн байхаас зайлсхийх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Компанийн ТУЗ эсхүл эзэмшигч нь СЕО-гийн ажлыг бодитоор үнэлэхийн тулд богино болон урт хугацааны тэнцвэртэй шалгуур үзүүлэлтүүдийн багц (балансжуулсан үнэлгээ) гаргах нь зүйтэй.
- Хувьцаа, эзэмшлийн хэлбэртэй урамшуулал: Компанийн хувьцааг эзэмшүүлэх замаар СЕО-д урт хугацааны урамшуулал олгох нь хамгийн хүчтэй сэдэл болж өгдөг. СЕО компанийн нэг хэсэг, эзэн нь болж хувирснаар компанийн үнэ цэнийг өсгөх, урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэхийн төлөө өөрийгөө дайчлах хөшүүрэгтэй болно. Судалгаагаар СЕО өөрөө компанийн хувьцаа эзэмшдэг байх нь гүйцэтгэл сайжрах хамгийн том хүчин зүйл болох нь тогтоогджээ. Өөрөөр хэлбэл, “хар толгойгоороо хариуцаж буй” учраас СЕО өөрийн хөрөнгөөр оролцож буй мэдрэмжтэй болдог. Иймд өсөлтийн шатанд байгаа олон компани СЕО-д өгч буй нийт урамшууллынхаа ихээхэн хувийг хувьцаа, хувь эзэмшил хэлбэрээр санал болгодог (дэлхийд дунджаар удирдлагын урамшууллын ~59% нь хувьцаа, эзэмшлийн хэлбэрээр байдаг гэсэн судалгаа бий). Жишээ нь, зарим амжилттай гарааны компани СЕО-д нийт хувьцааны 5–10%-ийг эзэмших эрх олгодог нь түгээмэл байдаг. Ийм хэмжээний хувь эзэмшил нь богино хугацааны ашиг олохоос илүү компанийн тогтвортой өсөлтөд анхаарч, хөрөнгө оруулагчид болон ажилтнуудтай нэг завинд суугаа мэдрэмжийг СЕО-д өгдөг гэж үздэг. Мэдээж, жижиг бизнесийн хувьд хувьцааны тодорхой хувийг СЕО-д санал болгохдоо, одоо байгаа эзэд хувьцааны шингэрэлтэд (dilution) санаа тавих нь зүйтэй. Гэхдээ хэрэв СЕО компанийн үнэлгээг олон дахин өсгөж чадвал эзэмшигч талын хувьд ч гэсэн хувьцааны үнэ өсөх тул энэ нь харилцан ашигтай хөрөнгө оруулалт гэсэн үг.
- Бусад хангамж, нэмэлт урамшуулал: Үндсэн багц дээр автомашин, орон сууцны дэмжлэг, эрүүл мэндийн даатгал, тэтгэврийн төлөвлөгөө, сургалт хөгжил зэрэг нэмэлт хангамжийг тохиролцож болно. Эдгээр нь заавал тансаг байх шаардлагагүй ч СЕО-ийн ажлын бүтээмж, төвлөрлийг нэмэх, компанидаа үнэнч байх орчныг бүрдүүлэхэд тустай. Жишээлбэл, орон сууц, спортоор хичээллэх нөхцөл, гэр бүлийн эрүүл мэндийн даатгал зэрэг нь СЕО-д ажлаа төвлөрөхөд дэмжлэг болно. Өсөлтийн шатны компаниуд ихэвчлэн бэлэн мөнгөн зардал багатай байх үүднээс цалин хангамжийг боломжийн хэмжээнд барьж, оронд нь ийм төрлийн нэмэлт хангамжийг уян хатан нөхцөлтэй санал болгох нь элбэг байдаг.
Эцэст нь, СЕО-гийн цалин, урамшууллын бүтцийг төлөвлөхдөө “өрсөлдөхүйц атлаа компанийн боломжид тохирсон байх” нь чухал. Мөн цалин, урамшууллын бүрэлдэхүүн бүр компанийн стратегийн зорилтуудтай уялдсан эсэхийг нягтал. Тухайлбал, шинээр томилогдох СЕО-гийн гол даалгавар нь гадаад зах зээлд гарах гэвэл бонусын нэг шалгуураа экспортын орлогоор хэмжиж болно, эсвэл үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх бол хөрөнгө оруулалт татсан дүн, шинэ шугам нээсэн эсэх зэргийг урамшууллын нөхцөлд тусгах боломжтой.
Үндсэн зарчим бол: СЕО-г “компанийн хамт амжилт гаргаж байж илүү ихийг хүртэнэ” гэсэн байдлаар сэдэлжүүлэх явдал юм.
Хувьцаагаар урамшуулах нь: Жил бүр хувьцаа олгох уу, опцион олгох уу?
СЕО-д эзэмшлийн хэлбэртэй урамшуулал олгоход гол хоёр сонголт байдаг: (а) жил бүр тодорхой хэмжээний компанийн хувьцааг шууд өгөх, (б) урьдчилан тохирсон нэрлэсэн үнээр хувьцаа худалдан авах опцион (stock option) олгох явдал юм. Аль арга нь дээр вэ гэдэг нь компанийн нөхцөл, СЕО-гийн хүлээлтээс хамаарч өөр байх боловч тус бүрийн онцлог, давуу сул талыг харгалзан шийдэх нь зүйтэй.
Жил бүр хувьцаа олгох (шууд эзэмшүүлэх) хувилбар нь СЕО-г жил жилийн гүйцэтгэлд суурилан хувьцаагаар шагнаж, компанийн эзэмшигч болгох замаар урамшуулах арга юм. Нөгөө талд, опцион олгох нь СЕО-д одоо эсвэл тодорхой нөхцөл хангагдсан үед компанийн хувьцааг тогтсон (ихэвчлэн нэрлэсэн буюу тухайн үеийн зах зээлийн) үнээр худалдаж авах эрхийг олгож буй хэрэг. Доорх хүснэгтэд эдгээр сонголтыг харьцуулан авч үзье.
| Сонголт | Давуу тал | Сул тал |
| Жил бүр хувьцааг шууд олгох (эсвэл бонус хэлбэрээр)** | – СЕО компанийн хувьцааг шууд эзэмшиж эхэлнэ, компанитай эзний хувиар холбогдоно. – Жил бүрийн гүйцэтгэлтэй нь уях боломжтой: зорилтуудыг биелүүлсэн бол тухайн жилийн эцэст тодорхой тооны хувьцааг бонус хэлбэрээр олгох гэх мэт. – СЕО-гийн хувьд шууд бодит үнэ цэнтэй урамшуулал болж ирдэг тул компанийн үнэлгээг өсгөхөд үргэлжлүүлэн оролцох сонирхлыг төрүүлнэ. |
– Компанийн одоогийн эзэмшигчдийн хувьцаа шингэрэх (dilution) нөлөө жил бүр гарна. Удирдлагад хувьцаа өгөхдөө компанийн нийт хувьцааны хэдэн хувийг жил бүр олгох вэ гэдгээ сайтар тооцох шаардлагатай. – Шууд олгосон хувьцаа нь эрсдэл багатай учир (авах үедээ л үнэ цэнтэй), урт хугацаанд хувьцааны үнэлгээг өсгөхөд опцион шиг хүчтэй өдөөгч болохгүй байж магадгүй. – Хувьцааг шууд өгөх үед татвар, үнэлгээний асуудлууд үүсэж болзошгүй (хувьцааны үнийг тогтоох, зах зээлийн үнээс хэт зөрүүтэй үнэлгээ хийхээс болгоомжлох г.м.). |
| Хувьцаа худалдан авах опцион (нэрлэсэн үнээр) | – СЕО-д ирээдүйд урьдчилан тогтоосон үнээр хувьцаа худалдаж авах эрх өгнө. Компанийн үнэлгээ өссөн тохиолдолд СЕО хямд үнээр хувьцаа авч өндөр ашиг хүртэх боломжтой. Энэ нь СЕО-г компанийн үнэлгээг өсгөхийн төлөө шаргуу ажиллах хүчтэй сэдэл болдог. – Хувьцааг одоо шууд гаргаж байгаа хэрэг биш тул компанид бэлэн мөнгөний дарамт ирэхгүй, хувьцаа шууд шингэрэхгүй. Опционыг ихэвчлэн хэдэн жилийн хугацаатай олгодог (жишээ нь 5-10 жилийн дотор хэрэгжүүлэх эрхтэй). – Вестингийн нөхцөл дагалдуулж болно: СЕО тодорхой хугацаанд ажиллаж, зорилго биелүүлсэн үед опционы тодорхой хувь нь хэрэгжих эрхтэй болно гэх мэт. Ингэснээр СЕО-г тогтвор суурьшилтай ажиллах, урт хугацаанд үлдэх сэдэл өгнө. |
– Хэрэв компанийн үнэлгээ өсөхгүй буюу зорилго биелэхгүй бол опцион үнэ цэнгүй болох эрсдэлтэй. Өөрөөр хэлбэл, СЕО опционоос бодит ашиг олохын тулд компанийн үнэлгээг тодорхой түвшнээс дээш өсгөх шаардлагатай. Энэ нь СЕО-д эрсдэлтэй (гэхдээ компанийн эзэд ч бас адилхан эрсдэл хуваалцана). – Опцион нь хугацаа, хууль дүрэм, татварын зохицуулалт гэх мэтээр илүү нарийн нөхцөл шаарддаг. Хувьцааны зах зээлийн үнэлгээг тогтоох, опционы эрхийн хугацаа дуусахаас өмнө хэрэгжүүлэх үү, ажлаас гарахад яах вэ гэх мэт олон нөхцөлийг урьдчилан гэрээнд тусгах шаардлагатай. – Хувьцааны үнэ огцом хэлбэлзэх үед опцион нь богино хугацааны үнэлгээ хөөх сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүйг анхаарах хэрэгтэй. Тухайлбал, опционы эрхээ ашигтай болгохын тулд зарим удирдлага тайланг сайн болгож харагдуулах зэрэг ёс зүйгүй үйлдэл гаргах эрсдэл байдаг гэж судлаачид үздэг. |
Эдгээрээс үзэхэд, опцион санал болгох нь компанийн урт хугацааны өсөлтөд СЕО-г уяхад үр нөлөө өндөртэй байна. Ялангуяа Монголын уламжлалт бизнесүүдэд хувьцааны опцион нь шинэ ойлголи байж болох ч, олон улсад гарааны болон өсөлтийн шатны компаниуд голчлон опцион схемийг ашигладаг. Гэхдээ компанийн эзэн, хэрэв СЕО-д жил бүрийн гүйцэтгэлээс хамаарсан хувьцааны бонус санал болгож байж илүү ойлгомжтой, шударга гэж үзвэл, опцион биш жил бүр жижиг хувиар хувьцаа олгох аргыг ч сонгож болно. Зарим компани жил бүр СЕО-ийн гүйцэтгэлийг үнэлж, жишээлбэл ашгийн өсөлтийн тодорхой хувийг хувьцаагаар шагнадаг практик бий.
Нэгтгэн дүгнэвэл:
Хэрэв танай компанийг хурдацтай өсөлт хүлээж байгаа, ирээдүйд үнэлгээ нь өсөх потенциалтай бол опцион нь СЕО-г компанийн ирээдүйн үнэ цэнтэй шууд холбоход илүү тохиромжтой. Харин компанийн үнэлгээ тогтвортой, эсвэл СЕО аль хэдийн өндөр хувь эзэмшилтэй бол жил бүр хувьцаагаар урамшуулах нь илүү тохиромжтой байж болно. Аль ч тохиолдолд, вестингийн нөхцөл тавих (жишээ нь 4 жилийн хугацаанд жил бүр тодорхой хувь эзэмшихээр, эсвэл тодорхой зорилт биелэх болгонд хэсэгчлэн эзэмших эрхтэй байх) нь хамгаалалтын үндсэн механизм юм. Ингэснээр СЕО богино хугацаанд компанид хувьцаа эзэмшээд яваад өгөхөөс сэргийлж, урт хугацаанд тогтвор суурьшилтай ажиллах хөшүүрэг болно.
Нийтлэлийн дараагийн хэсгүүдээс СЕО ажлаа өгөх үед хувьцааг хэрхэх тухай, мөн СЕО-той байгуулсан гэрээний сайн болон алдаатай жишээнүүдийг уншаарай
Ашигласан эх сурвалжууд:
- cbiz.com – Executive Compensation Considerations for Emerging Growth Companies
- investopedia.com – A Guide to CEO Compensation
- tryfondo.com – Decoding the Startup CEO Salary Report: A Comprehensive Analysis for Future Leaders
