Үйлдвэржилт эрчимжихээс өмнө биднйи эцэг дээдэс байгалийн нөөцийн өчүүхэн хэсгийг ашиглаж хойч үедээ хордож, сэвтээгүй гарагийг өвлүүлсээр иржээ. Аж үйлдвэрийн гурван хувьсгалын ачаар асар их хөгжил цэцэглэлт бий болж, урд хожид байгаагүйгээр бүтээн байгуулалт явагдахын хэрээр бас урд хожид байгаагүй их нөөц ашигласнаас дэлхийн био хүчин чадал алдагдаж цэнхэр гараг маань хүмүүний хэрэглээний хурдыг гүйцэхээ больж бидэнд одоогоор 1.6 дэлхий шаардлагатай байгааг Global Footprint Network-ийн сүүлийн тайлангаар зарласан. Энэ юу гэсэн үг вэ?
Бидний нэг жилд ашиглаж буй био нөөцийг дэлхий өмнөх шигээ нэг жилд биш, жил хагасын дараа нөхөн сэргээх болов. Дэлхийн хүн ам 1960-аад оны эцэс хүртэл экологийн боломжит нөөцөө тухайн жилд нь хэзээ ч дуусгаж байгаагүй бол, 1970-аад оны дундаас нөөц ашиглалт эрчимтэй, тогтмол өсч био нөөцөө жил дуусахаас өмнө шавхдаг болжээ. Тиймээс жилийн био нөөцөө барагдах өдрийг “дэлхий нөөцөө дууссан буюу экологийн өрийн өдөр” (Earth Overshoot Day/ecological debt day) болгон зарладаг болсон. Энэ өдөр 2000 онд 9-р сард тохиож, 2019 онд 7-р сарын 29 болж наашилсан бол харин 2020 онд цар тахлын нөлөөгөөр 8-р сарын 22 болж өнгөрсөн онтой харьцуулахад сараар цаашилсан нааштай хандлага гарав.
Британийн эдийн засагч Эндрю Симсийн боловсруулсан энэ концепцоор экологийн өрийн өдрийг дэлхий болон улс тус бүрээр тодорхойлдог. 2020 онд хамгийн эхлээд Катар 2-р сард, Монгол 3-р сард, Киргиз 12-р сард тус тус нөөцөө дуусах тооцоо гарсан ажээ. Монгол улс дэлхийн дунджаас их дээгүүр явна. Бид эдийн засгаа босгох гээд амьдрах орчноо цөлмөх зарчмаар амь зууж явна.
Дэлхийн нөөцөө шавхсан өдөртэй цуг “эко мөр” (ecological footprint) гэх ойлголтыг заавал мэдэх нь зүйтэй. “Эко мөр” гэдэг нь товчхондоо дэлхийн био хүчин чадлыг бодит ашиглалттай нь харьцуулахыг хэлж байна. Бидний экосистемд үлдээж буй өвийг хэмжих концепцийг 1994 онд Швейцарийн эрдэмтэн Маттиас Вакэрнагэл, Канадын профессор Виллиам Рийс нар боловсруулжээ.
Хүний насаар бус геологийн болон астрономын хугацаагаар нөхөгддөг нөөцийг шавхагддаг буюу нөхөн сэргээгдэхгүй гэж үздэг. Харин био хүчин чадал, биологийн бүтээмжийн тухайд бол байгалийн эх үүсвэрээсээ нөхөн төлжиж, сэргээгддэг нөөц дээр авч үзнэ. Сэргээгдэх нөөцийн ашиглалтын хурд нөхөн төлжих, сэргээгдэх хурдаас түрүүлж, нөөц барагдахдаа хүрвэл экосистемийн хямрал болдог. Дэлхийн далай, тэнгис, нуур, ой, хээр, цөл, уул, тал бүгд өөр өөр биологийн бүтээмжийн үзүүлэлттэй. Үүнд үндэслэн био хүчин чадлыг тодорхойлох бөгөөд “даяар га” (gha/дга ) нэгжээр хэмждэг.
Дэлхийн био хүчин чадлын хүртээмж өөрөөр хэлбэл 7 тэрбум гаруй хүн 1.63 дга мөр үлдээх аваас экологийн зохист харьцаа байх атал, бодит байдал дээр 2.53 дга болчихоод буй нь түгшүүр төрүүлж байна. Амьсгалах агаар, идэх уух, өмсөх зүүх, орон гэр, унаа тэрэг гээд үйлдэл бүр маань гагцхүү эко системийн нөөц – байгалийн хишигээс хамааралтай учир бид дураараа туучих боломжгүйгээ ухаарах цаг болжээ.
Хэрэв бид үүнийг ухаарахгүй бол 2030 он гэхэд бидэнд хоёр дэлхий шаардлагатай болно. Харин дэлхийн бүх хүн европчууд шиг амьдарвал гурав, хойд Америкчууд шиг амьдарвал тав, Монголчууд шиг амьдарвал дөрвөн дэлхий шаардлагатай болох учир хүн бүр амьдралын хэв маягаа, ААН бүр үйл ажиллагааныхаа арга барилд, төр бодлогоороо баялаг, нөөцтэй зохистой харьцаж өнөөдөр ч, маргааш ч сайн сайхан амьдрах хөрсөө арчлан хамгаалах нь бидний оршихуйн асуудал болоод байна.
Автор: “Түвд” агентурын захирал Т.Болдгэрэл
