“Бизнесийн өсөлт ба ёсзүй” сэдвийн хүрээнд доктор, профессор Л.Оюунтай ярилцлаа.
-Бизнес эрхлэгчдийн хүрээнд ёсзүйн асуудал хурцаар тавигдаж эхэлжээ. Тэгэхээр ёс зүйн асуудал яагаад ингэж чухлаар яригдах болсон талаар яриагаа эхлье?
-Хамгийн нэгдүгээрт, урт удаан хугацаанд тогтвортой ажиллана гэдэг зорилгоор бизнес хийж байгаа хүмүүст энэ их чухал. Нэг удаагийн хулхидсан чанаргүй бараа хийдэг, харилцагчаа хохироосон ийм тохиолдол гаргах юм бол тэр бизнес цаашаа урт хугацаанд үргэлжилж чадахгүй. Ёс зүйтэй байна гэдэг бол хамтран ажиллаж байгаа бүх хүмүүст нь хамааралтай. Бэлтгэн нийлүүлэгч, худалдан авагч, өөрийнх нь ажилтан, түншүүддээ ёсзүйтэй хохирол амсуулахгүйгээр ажиллахыг л ёс зүйтэй ажиллах гэж хэлээд байгаа юм.
-Ёс зүйн асуудал бизнесийн өсөлтөд яаж нөлөөлдөг вэ?
-Ерөнхийдөө манайд бүтээгдэхүүний эрэлт ихсэхээр тэр барааны чанар мууддаг. Бизнес эрхлэгчид богино хугацааны ашиг хараад хэт өндөр үнэ тавиад эхэлдэг. Зүй нь, эрэлт ихсэх тусам бүтээгдэхүүнээ улам чанаржуулж, сайхан үйлчлэх ёстой. Харин манайд халтуурдах, хүн хуурах үзэгдэл гараад байдаг. Үүнээс болоод бизнесүүдийн насжилт богино болдог. Тэгэхээр монголчууд ярьдаг. Нэр хугарахаар яс хугар, сайн нэрийг хүсэвч олдохгүй, муу нэрийг хусавч арилахгүй гэдэг. Энэ бол ёсзүйн тухай л ярьж байна гэсэн үг. Хэн шударга, үнэхээр нөхцөл байдал өөрчлөгдөөд авсан зээлээ төлж чадахгүй, давагдашгүй хүчин зүйл болоод мэрийгээд хичээгээд байхад ийм болчихвол зээл олгосон цаад газар нь харна, шинжилнэ, ойлгоно, туслана. Нэр хүнд нь унахгүй. Боломжтой мөртлөө худлаа үнэн яриад, худлаа үнэн шалтаг заагаад аль болохоор зээлээ төлөхгүй байх санаатай үйлдэл хийгээд явах юм бол өөрөө өөрийнхөө замыг л хаагаад байна гэсэн үг. Ер нь ингээд ёсзүйтэй бизнес явдаг юм байна гэдгийг ихэнх нь ойлгоод эхлэнгүүт эдийн засаг, зээлийн үр ашиг нэмэгдээд явна.
-Бизнесээ өргөжүүлэх гэж авсан зээлээ өөр зүйлд зарцуулдаг байдал ёс зүйн асуудалд орох уу?
-Зээл зориулалттай байдаг. Гэтэл зээл аваад тэр зориулалтын дагуу бус өөр зориулалтаар ашиглаад явчихаар эргэж төлөх магадлал бага болдог. Зээл зориулалтаараа ашиглагдахгүй байх эрсдэлийг moral hazard-ийн эрсдэл гэж нэрлэдэг. Энэ бол хамгийн том эрсдэл. Нэг удаа өөрийгөө бодоод өөр юманд зориулаад тансаг хэрэглээндээ зориулчихлаа гэхэд тухайн бизнес эрхлэгч дараагийнхаа замыг хаадаг гэдгийг ойлгодоггүй. Тэгэхээр нэг ёсондоо хүн хохироогоод байгаа биш өөрөө өөрийгөө хохироогоод байна л гэсэн үг. Тэгж ойлгоод хүмүүс зээлэнд ёс зүйтэй хандах хэрэгтэй. За гэвэл ёогүй, тэр гэрээн дээр гарын үсэг зурсан бол хууль байх ёстой.
-Сүүлийн жилүүдэд манайд гадныхан хөрөнгө оруулах сонирхол буурч байх шиг. Үүнийг ёс зүйтэй холбож ярих хүмүүс ч байдаг?
-Бизнесийн эд эс нь аж ахуйн нэгж. Энэ аж ахуйн нэгжүүд ямар байна вэ гэдгээс Монгол Улсын эдийн засгийн ерөнхий байдал харагдана. Тэгэхээр зээл өгч байгаа газрууд ч гэсэн хүмүүсээ хулхи болохоор тэр болгон зээл гаргахыг хүсэхгүй байна. Аажимдаа яг шалгараад зүтгээд байгаа нь, хийх гээд байгаа нь мэдэгдээд юм бүтээгээд байхаар тэдэнд зээлдүүлэгч нар сайн ханддаг болно, дэмжинэ. Юм дандаа хоёр талтай явж байгаа. Өөр хоорондоо холбоогүй юм гэж ерөөсөө байхгүй. Тэрийг монголчууд нэг үхрийн эвэр доргихоор мянган үхрийн эвэр доргино гээд хэлчихсэн байгаа. Ерөөсөө юм чинь нэгжээс эхэлдэг. Бизнес эрхлэгчдийн ерөнхий дүр зураг ёс зүйтэй болоод эхлэх үед л сая бизнес цэцэглэнэ. Тэрнээс өмнө бол хэн хэндээ итгэхгүй, итгэл байхгүй, хулхидсан, хуурсан байдалтай байвал эдийн засагт өөрчлөлт орохгүй.
Б.Наранчимэг
