Цахилгааны машины зах зээлийн орлого 2023 онд 457 тэрбум ам.долларт хүрэх төлөвтэй байгаа учраас лити-ионы батерей нь дэлхий дээрх хамгийн үнэ цэнтэй бүтээгдэхүүний нэгж болж, хөгжингүй улс орон бүр үйлдвэрлэлд оролцохыг хүсэж байна. АНУ болон бусад гүрнүүд цахилгаан машины өсөн нэмэгдэж буй хэрэгцээг хангаж, энэ салбарт эдийн засгийн болон технологийн давуу тал олж авахын тулд литийн нийлүүлэлтийн сүлжээнд хяналтаа тогтоох оролдлого хийж байна.
Тэгвэл лити гэж яг юу вэ? Зах зээлийн гол тоглогчид хэн бэ? Тэднээс хэн нь ялж, хэн нь ялагдах бол?
Лити яагаад тийм чухал вэ?
“Цагаан алт” гэж нэрлэдэг лити нь уулын чулуулаг болон газрын гүн дэх давслаг шингэнд (brine) агуулагддаг хөнгөн, зөөлөн металл юм. Уг металл нь суудлын болон ачааны авто машины дахин цэнэглэгддэг батерейн гол элемент болдог. Энэ нь литийн эрэлтийн 80 хувийг бүрдүүлдэг. АНУ-ын Засгийн газрын тооцоолсноор дэлхий дахин ойрын 10 жилд эрчим хүчний илүү цэвэр эх сурвалж руу шилжих тусам цахилгаан машинд ашигладаг лити болон бусад “түлхүүр металл”-ын эрэлт 4000% болж өсөх ажээ.
Хэн нь ялж, хэн нь хожигдохоор байна?
Одоогоор гурван улс литийн үйлдвэрлэл, нийлүүлэлтийн сүлжээнд тэргүүлж байна.
- Дэлхийн литийн гуравны нэгийг үйлдвэрлэж буйгаараа Австрали тэргүүлж байна. Тус улс тээвэрлэлтийн үеийн хог хаягдлыг багасгахын тулд лити дахин боловсруулах өөрийн үйлдвэр барьж буйгаас гадна Хятадтай өрсөлдөх чадвартай болох үүднээс нийлүүлэлтийн шинэ сүлжээг хөгжүүлж эхэлжээ.
- Литийн хэрэгцээний дөрөвний нэгийг хангадгаараа Чили улс хоёрдугаарт ордог. 2017 онд алдсан тэргүүлэх байр сууриа эргүүлэн авахын тулд төрийн хөрөнгө оруулалтай үйлдвэрийг нээх гэж буйгаа тус улсын ерөнхийлөгч саяхан мэдэгдсэн. Гэвч үндэсний цөөнх, усан хангамж, экосистемийн эмзэг асуудлууд нь энэ төлөвлөгөөнд саад болохоор байна.
- Дэлхийн литийн нөөцийн 13 хувийг нийлүүлдгээрээ Хятад улс гуравт ордог. Гэхдээ дахин боловсруулах хүчин чадлын 60 хувийг бүрдүүлжээ. Түүнээс гадна хятад компаниуд Австрали, Чили, Канадад зургаан тэрбум ам.долларын литийн актив эзэмшдэг. Энэ нь Африк, АНУ, Европ болон эрдсээр баялаг бусад бүс нутагт литийн үндсэн хэрэглэгч байх боломжийг хятадуудад олгодог.
АНУ-ын хувьд 1996 онд дэлхийн литийн нөөцийн 27 хувийг нийлүүлж байсан бол өнөөдөр дөнгөж хоёрхон хувийг нийлүүлж буйгаараа наймдугаарт орж байна. Австрали, Латин Америк, Хятад болон бусад Азийн улс орнуудаас түүхий лити авч аккумлятор үйлдвэрлэсээр ирсэн АНУ эдүгээ литийг өөрийн нутаг дэвсгэр дээр олборлодог болохын төлөө хамаг хүчээ дайчилж байгаа.
Ирээдүйн чиг хандлага
Технологийн дэвшил, масс үйлдвэрлэлээс бий болох хэмнэлттэй холбоотой аккумлятор үйлдвэрлэх өртөг буурсаар байна. Улмаар автомашины үнэ хямдарч байгаа нь ойрын 10 жилд цахилгаан машины борлуулалт улам өсгөнө гэж шинжээчид таамаглаж байгаа. Тэдний тооцоолсноор 2025 он гэхэд Европын зах зээл Хятадыг гүйцэж, АНУ хоцорч эхэлнэ. Литийн найдвартай нийлүүлэлтийн төлөөх өнөөгийн “тулаан” нь ирээдүйн 10 жилд энэ салбарыг хэн хяналтдаа оруулж, хэн нь дэлхийн шинэ автомашины зах зээлийн 25 хувьд ноёлохыг тодорхойлно.
